ئيسحاق نيوتن
ئیسحاق نیوتن زانایەکێ ئینگلیزی یێ بەرنیاسە، تایبەمتەندبوو د خۆاندنێن بیرکارى و زانستێ گەردووىن، زانا و ڤەکولەر و هزرکەربوو، ژیانا خۆ هەمى دەربازکر ب خۆاندنێ سەبارەت وان یاسایان و ڤەدیتنان یێن کو د شیاندایە هاریکارییا مرۆڤایەتیێ بکەن لسەر ئەردى .ب ڤەدیتنێن خۆ نیوتن شیایە مێژوویێ بگهوریت، و خۆدان ڕێزە و پلەکا مەزن بوو دناڤ زانا و ڤەکولەران دا .فیزیایەکێ بیرکاریزان بوو، شیا زانستێ ژ خەیالی و ئەفسانێ ڤەگوهێزیتە دناڤ ژیوارى و ڕاستەقینەیێدا، و هەروەسا شییا شێوازێ بیردوزى گوهورى بۆ شێوازێ زانستى.
ژدایکبوون و جهێ مەزنبوونا نیوتنى
ئیساحق نیوتن ل ساال ١٦٤٢ زاینی یێ ژدایکبووى ,ئەڤە ژى ل خانیەکێ گوندیانە ل گوندەکێ بچوویک ل ئینگلرتایێ .لدەمێ ژدایک بووى یێ ئێتیم بو و؛ مەرەم ژێ ژبەرى ٩ هەیڤێن وى متام بنب بابێ وى مرى.چونکە قەبارێ لەشێ وى یێ بچوویک بوو، هەمییان پێشبیندکر هەر زووى دێ مریت ,لێ ئەو مەزن بوو بۆ ئێک ژ مەزنرتن زانایێن مێژوویێ .ل ژیێ دوو ساالیێ چونکە دەیکا وى بۆ جارا دوویێ هەڤژینی پێکئینا نەچاربوو بچیت دگەل پیرا خۆ بژیت .هەر ل ژیەکێ بچوویک حەزەکا مەزن بوو کرنا کارێن دەستی دیارکر، کو ل بچوویکاىتدەمژمێرەکا ئاڤى و یا بەرى و منوونەیەکا کارگەکا بچوویک یا ئاشێ داهێنا .ل ژیێ ١٤ سالیێ نیوتن زڤرى دگەل دەیکا خۆ بژیت و هاری وێ بکەت بۆ کرنا کارێن زەڤیێ بشتى هەڤژینێ وێ مرى، لێ نیوتن هند یێ گونجاى نەبوو دگەل کاروبارێن زەڤیێ، چونکە حەزا وى خۆاندن و چێکرنا منوونە و داهێنانێن دارى بوو.
ژیانا نیوتنى یا ئەکادیمی
ل ژیێ ١٨ سالیێدا، نیوتنى ل زانکویا کامربیدج ل ئنیگلرتا خۆاند، چار سال د بوارێ کارگیێریێ بوراندن هەتاکو ب باوەرناما باکالوریسل ساال ١٦٦٥ دەرچووى، و یا پێدڤییە دیاربکەین کو ل دەمێ خۆاندنا ى ل ڤێ زانکویێ وى پەیوەندیێن باشدگەل ماموستایێ خۆ یێ بیرکاریێ چێکرن و ئەڤى ماموستاى گەلەک پالپشتى و باوەرى ب شیانێن نیوتنى یێن بیرکارى ئینان و ئەو هاندا ڤان شارەزاییان و شیانان بئێخیت و دەستان ژێ نە بەردەت. ل دوویامهیکا سالێن شێستێ ل چەرخێ پازدێ زانکوییا کامربیدج دەرگەهێن خۆ گرتن ژ ئەگەرێ بەالڤبوونا پەتایا تاعونێ، ئەڤجا هەمى قوتابی زڤرینە مالێن خۆ و نیوتن ژى زڤرىبۆ خانیێ خۆ یێ گوندى .د ئەو ماوێ ئەو ل گوندى ماى شیییا یاسایێن سەرەکى یێ زانستێ میکانینا بدانینت و بشێوەیەکێ بیردوزى لسەر تەنێن ئاسامىنپەیرەوەبکەت، و شیا هەژمارکرنا جیاکارى و تەواوکارى داهێنیت و هەروەسا کار لسەر دانانا بنیاتا بۆ ڤەدیتنێن خۆ یێن مەزن .ل ساال ١٦٦٧ زڤرى کامربیدجێ لێ وەک ماموستایێ بیرکارى ل جهێ ماموستا یێ خۆ یێکەڤن ئیساحق باروى .د وى ماوەى دا تاقیگرن لسەر ڕووناهیێ کرن و شیا شەبەنگێ ڤەبینیت و ئەڤە ژى پشتى شیکارکرنا تیشکێن ڕۆژێ ب ڕێکا ئاوێزەى .ل دەمێ نیوتن بۆیە ٣٠ سال یێ بەرنیاس بوو وەک دنابەرێ بیردوزان و بەردەوام بوو بدانان و پەیروەکرنا بیردوزێن خۆ ل نەهێنیێ چونکە گەلەک ڕەخنە لێ دهاتنە گرتن .ژ ئەگەرێ ڕەخنێن بەردەوام لسەر کارێن وى، نیوتنى هەست ب بێزاریێ و تورەیێ دکرئەڤجا بەردەوام ڤەدینت و کارێن خۆ بۆ خۆ دهێالن بێى بەالڤ بکەت بۆ گشتى.
مرنا ئیسحاق نیوتنی
ل ٢٠ هەیڤا سێ یا ساال ١٧٢٨ ل ژیێ ٨٥ سالیێ ئیسحاق نیوتن چوو بەر دلوڤانییا خودێ و گەلەک ژ کەسێ گرنگ و خۆدان پلە دەولەتێ دا پشکداری تازییا وى بوون .سەرەراى هندکێ کو بیرکاریزان بوو ل وەک تازییا وى وەک شاهان هاتە برێڤەبرن و هەروەسا ل دێرا ویستمنرس هاتە ڤەشارتن.
ژ گرنکرتین کارێن ئیسحاق نیوتنى
نیوتنى ڤەدینت و داهێنان خۆ کورتکرن د پەرتووکەکێدا کو ب ناڤ کر ل پەرتووکا بنەمایێن بیرکاری بۆ فەلسەفارسوشتى و ئەڤ پەرتوککە ژ سێ بەشان پێکهات؛ پەرتووکا ئێکێ :یاسایێن نیوتنى یێن لڤینێ ب خۆڤەگرتن، ئەوژى؛ یاسایا ئێکێ :دبێژیت تەنێ
ڕاوەستیاى دمینیت ڕاوەستیاى هندى چ هێزێن دەرەکى کارتێکرنێ لێ نەکەن، و تەنێن د لڤینێدا دمینن د لڤینێدا ب هەمان لەزاىتو ئاراستەى هندى چ هێزێن دەرەکى کارتێکرنێ لێ نەکەن. یاسایا دوویێ :دبێژیت کو چەندییا هێزێ دهێتە پیڤان ب تێکرایا گوهارتنا لڤینێ، و ئەڤە دهێتە ناڤکرن ب لەزاتیکرنێ. یاسایا سیێ :دبێژیت کو ڕەفتار هەمان کاردڤەدانێ چێدکەت یاکو یەکسان د برێدا لێ بەروڤاژى د ئاراستەییدا. پەرتووکا دوویێ :کو ڕوونکرنێ سەبارەت ئەو تشتێن د پەرتووکا ئێکدا بخۆڤەگرتن، دگەل هندەک هزرێن تیابەت ب بەرگێرییا گێرداى ب لڤینێڤە. پەرتووکا سیێ :دەرئێحستنێن نویتنێ یێن گرێداى ب بنەمایێن لڤینێ و کێشکرنێ بخۆڤەدگرن، ب ڕێکا تێبینکرنا تشتێ، گرێداى ب ئەردیڤە و ئەڤ چەندە پەرەوەکرلسەر لڤینا ئەردى و ئەو هەستارێن ل دەوروبەرى ڕۆژێ.
یاسایێن نیوتنی يێن لڤینێ
زانایێ بریتانى ئیساحق نیوتنى دامەزرێنەرێ زانستێ میکانیکێ یاسایێن نیونتى یێن لیڤینێ یێن داناناین، کو نیوتن ڤان یاسایان وەسف دکەت ب پەیوەندییا دناڤبەرا لڤینا تەنان و ئەو هێزا کاریگەریێ لێ دکەت .نیوتنى ئەڤ یاسایە کرنە سێ یاسا.
یاسایا نیوتنى یا ئێکێ
یاسایا نیوتنى یا لڤینێ یا ئێکی دهێتە ناڤکرن ب یاسایا بارنەگهورینێ ئەڤ یاسایە دبێژیت تەنێ ڕ او ەستیاى دمینیت ڕ او ەستیاى هندى چ هێزێن دەرەکی کارتێکرنێ لێ نەکەن، و تەنێن د لڤینێدا دمینن د لڤینێدا ب هەمان لەزاىتو ئاراستەى هندى چ هێزێن دەرەکی کارتێکرنێ لێ نەکەن. ئەڤ یاسایە ڕووندکەت کو تەن یان لەشب خۆ نا لڤن، لێ پێدڤى ب هێزەکا دەرکرینە داکو ژ بارودوخێ خۆ بهێنە گهورین، چونکە تەنی جێگیر ناهێتە لڤاندن و ئەو تەنێ لسەر هێلەکا ڕاست دچیت ب هەمان لەزاىتو ئاراستە دێ یا بەردەوام بیت د لڤینێ دا بتنێ ئەگەر چ هێزێن دەرەکى کاریگەریێ لسەر نەکەن. منوونەیەک لسەر یاسایا نیوتنى یا لڤینێ یا ئێکێ؛ بەرێ لسەر ئەردى دێ هەر ل جهێ خۆ مینیت و ڕەوش و بارودوخێ خۆ نا گهوریت هندى چ هێزین دەرەکى وى ژ جهێ وى نە لڤینیت. یاسایا نیوتنى یا دوویێ یاسایا نیوتنى یا لڤینێ یا دوویێ دبێژیت دبێژیت کو چەندییا هێز ێ دهێتە پیڤان ب تێکرایا گوهارتنا لڤینێ، و ئەڤە دهێتە ناڤکرن ب لەزدانێ.
یاسایا نیوتنى یا دوویێ ئاماژێ ب وێ چەندێ ددەت کو لەزدانا تەنى لسەر دوو تشتان یا پشتبەستە؛ بارستا تەىنو دەرئەنجامێ ئەو هێزا کاریگەریێ لسەر وى تەىندکەت و چەند بارستا تەىن زێدەبوو بەرى لەزدانا وى و چەند هێزا کاریگەر لسەر زێدەبیت، لەزدان زێدەترلێ دهێت. هاوکێشا بیرکارىیا یاسایا نیوتنى یا دوویێ لەزدانا تەىن =دەرئەنجامێ هێزا کاریگەر لسەر تەىن\ بارستا وى تەىن ب هێامیان؛ ل=هـ\ب ئەڤ هێامیە ئاماژێ ب ڤێ چەندێ ددەن؛ لm/s2
هـ :دەرئەنجامی هێزێن کتاریگەریێ لسەر تەىن دکەن و دهێـە پیڤان ب یەکا نیوتنى N ب :بارستە تەىن و دهێتە پیڤان ب یەکا کیلوگرامی )گ( ب ئینگلیزی؛ A=f/m منوونەیەک لسەر یاسایا نیوتنى یا دوویێ؛ تەپە ب لەزاتی و ئاراستەکێ دیاکرى د لڤیت و ئەڤە دمینت لسەر هێزا ئەو لێدان تەپە هاتییە لێدان و ئەو ڕاستێ پێ هاتییە لێدان، چەند هێزا لێدانێ پرت بیت دێ لەزاتییا تەپێ پرت بیت و دێ پرت دوویراتیێ بریت.
یاسایا نیوتنى یا دوویێ ئاماژێ ب وێ چەندێ ددەت کو لەزدانا تەىنلسەر دوو تشتان یا پشتبەستە؛ بارستا تەىنو دەرئەنجامێ ئەو هێزا کاریگەریێ لسەر وى تەىندکەت و چەند بارستا تەىن زێدەبوو بەرى لەزدانا وى و چەند هێزا کاریگەر لسەر زێدەبیت، لەزدان زێدەترلێ دهێت. هاوکێشا بیرکارىیا یاسایا نیوتنى یا دوویێ لەزدانا تەىن =دەرئەنجامێ هێزا کاریگەر لسەر تەىن\ بارستا وى تەىن ب هێامیان؛ ل=هـ\ب ئەڤ هێامیە ئاماژێ ب ڤێ چەندێ ددەن؛ لm/s2
:لەزدانا تەىن، و دهێتە پیڤان ب یەکا
هـ :دەرئەنجامی هێزێن کتاریگەریێ لسەر تەىن دکەن و دهێـە پیڤان ب یەکا نیوتنى N ب :بارستە تەىن و دهێتە پیڤان ب یەکا کیلوگرامی )گ( ب ئینگلیزی؛ A=f/m منوونەیەک لسەر یاسایا نیوتنى یا دوویێ؛ تەپە ب لەزاتی و ئاراستەکێ دیاکرى د لڤیت و ئەڤە دمینت لسەر هێزا ئەو لێدان تەپە هاتییە لێدان و ئەو ڕاستێ پێ هاتییە لێدان، چەند هێزا لێدانێ پرت بیت دێ لەزاتییا تەپێ پرت بیت و دێ پرت دوویراتیێ بریت.
ياسايا نيوتنى يا سیێ یاسایا نیوتنى یا سیێ دهێتە ناڤکرن ب یاسایا ڕەفتارى و ڕەنگڤەدانێ و ئەڤ یاسایە دبێژیت کو ڕەفتار هەمان کاردڤەدانێ چێدکەت یاکو یەکسان د برێدا لێ بەرو ڤاژى د ئاراستەییدا. و ئەڤ یاسایە ژ هەمییان پرت دهێتە پەرەوەکرن د هەمى الیەنێن ژیانێ یێن جودا دا. یاسایا نیوتنى یا سیێ ئاماژێ ب وێ چەندێ ددەت کو هێز نەشێت بتنێ بشێوەیەکێ تاکانە چێبیت، لێ ب شێوەیەکێ دووانە چێدبیت، کو یا ئەستەمە کاریگەر ب هێز لسەر تەنەکى بهێتە کرن بێى پێشبینی بکەین کو دێ هێزەکا یەکسان بۆ هێزا کاریگەر پەیداکەت لێ بەروڤاژى د ئاراستەى دا، مەرەم ژ ڤێ کو ل دەمێ کارلێکرن دگەل تەنێن ژێکجودا، دوو هێز یێن هەین پێکڤە کاریگەریێ ل تەىن دکەن. منوونەیەک لسەر یاسایا نیوتنى یا سیێ ل دەمێ بالندە د فریت، ب پەرێن خۆ هەواى دهاڤیتە ل پشت خۆ، ئەڤە بیتە ئەگەر بالندە بەرەف پێشڤە بچیت وەک کارڤەدان ژ هەواى.
ژيده ر :
قوانني نيوتن االول و الثاين و الثالث. دانا فريح. موضوع. ٢١ اكتوبر٢٠٢١
نبذة عن نيوتن. اروى بريجية. موضوع. ٥ اكتوبر ٢٠٢١
Byjus. Physics. Laws of montion.2018
Stanford. Newton laws three laws of montion