Irreechi Guyyaa Galataa akka ta’e irra deddeebii’un ibsaa turreerra. Har’as ibsuu kan barbaannu dhimmii Irreecha Hora Finfinneeti. Finfinneen Seenaa Oromoo keessati iddoo guddaa qabdi. Aadaa sirna Gadaa keessati ardaa muudaati. Ardaa muudaa jechuun ardaa warra Qaalluu jechuudha. Qaalluun immoo lafa Gadaan itti jilaaf deemuudha. Qaalluun Oromoo inni hangaftichi kan (Odiituu) dur teessoonsaa Finfinnee ture jedhama. Jaarra 10fa keessa waraanni diinaa yoo itti hammaatu akka naannawa kana dhiisee gara Oromiyaa kibbaatti wiirtuu amantiifi siyaasaa jijjiirame himama. Kanarraa ka’uun Oromoon gara kaabaa jiru Abbaa muudaarraa eebba fudhachuun gara Madda Walaabuutti jilaaf godaanu ture.
Finfinneen maqaa burqaa horaa yoo ta’u, horri kun iddoo amma “Filwuhaa” jedhamee beekamutti kan argamuufi maddi (burqaa)saa humna guddaa qabuun lafa keessaa kan ol danfuufi finfinuudha.
Kanarraa ka’uun maqaan Finfinnee akka kennameef maanguddoon ni dubbatu. Kunis maqaa isa ganamaa ta’uusaati. Kana malees Finfinneen Ardaa Warraa Qaalluu waan turteef muudni qaalluuf kennamu sun waan Finnaa jedhamuuf qaalluudhaaf akka muuda fidan ibsuuf ‘Finnaafinne’ jechuudha kan jedhanis ni jiru. Finfinneen lafa bosonaa turte jedhama. Daggalashee saaqee kan dura qubate Oromoo Gullallee keessa warra Fittaal akka ture maanguddooni Gullallee ni dubbatu. Gara oliitiin dhagaa qarsaa kan qabduufi gara gadiin immoo lafa ciisaa dhaqdhaaqiin kan marfamte turte. Horri Finfinnee dur bosonaan waan marfamtee turteef araddaa miidhagduufi hawwisiiftuu turte jedhu, maanguddoota Gullallee. ‘Hora Finfinnee’naannawa bara 1882 (1890) akkana turte Finfinneen lafa gaareewwan gugoodoon marfamteedha. Gaarrewwan guguddoon Finfinnee marsanii jiran kunniin bareedina addaa dabalaniifii jiru. Gaarreen kunniinis, Tulluuwwan Dildilaa (Tulluu Xuuxoo), Eekkaa, Eerer Furii, Wococaa, Tulluu Eegduu ykn Kolooboofi Gaara Fiicheeti. Laggeen guguddoon Finfinnee keessatti argaman laga Haqaaqii, Qabbanaafi Gafarsaa yoo ta’an, burqaawwan xixiqqoon akka Labuu, Lakkuufi kanneen biroo hedduutu jira. Iddoon argama Finfinnee Afrikaa Bahaa digrii laatiitiyuudii 90K (kaaba)fi digrii loongitiyuudii 390 B (Baharratti) argamti. Finfinneen dur Oromoo maraaf araddaa Muudaa yoo taatu kanas faaruu Jilaa Oromoo Booranaa keessatti yoo ibsan akkana jedhu: Muudni keenya Finfinnee
Finni Waaqa Jaallee
Malkaa jabduun bullee
Jaalalaan ofkallee;
Faaruun kunis ummanni Oromoo aadaa guddaa araddaa Finfinnee waliin qabu kan mul’isuudha. Finfinneen Oromoota Tuulamaatiif araddaa irreechaa turte. Amntii waaqeffannaa keessatti Irrechi iddoo guddaa qaba. Irreechi ayyaana galataati. Irreechi uumama qabatanii Uumaa galateeffachuudha. Waaqa madaallii uumamaa eegee hundumaa yeroosaatti godhuuf ayyaana itti galata dhiyeesaniidha. Irreechi ayyaana ittiin jaalaa, nagaa, araara, namaafi nama gidduu akkasumas waaqaaf nama gidduutti ittiin buusaniidha. Irreechi Oromoo akaakuuwwan lama qaba. Isaanis irreecha malkaafi irreecha tulluu jedhamuun beekamu. Burqaan Finfinnee ykn Horri Finfinnee kun weerara nafxanyaan dura bakka irreecha malkaa beekamaa ture. Bakka kanitti Oromoon marga jiidhaa qabatee kan darbeef galata galchaa yeroo fuulasaa dura jiruuf waaqa kadhata ture. Horawwan beebbeekamoo Oromoon Tuulamaa irratti irreeffatu keessaa Finfnneen ishee tokko turte. Hori Finfinnee kun bakka kabajamaafi ulfina qabeessa ture. Horri kun kan namni yoo itti dhiqate dhukkubarraa fayyuu, horiin yoo dhuge fayyaa itti argatu bakka safuu qabeessa ture.
Oromoon naannawa Finfinnee jiru loonsaa qabachuun baatii Onkoloolessaa hanga Muddeetti hora Finfinneetti godaanuun hora obaasaa ture. Kunniin hundi bara 1880mootaan booda bakki kun humna gabroomfataatiin waan qabameef Oromoon bakka kanarraa akka ariyamu ta’e. Booda magaalaan hundeeffamuun walqabatee hora ta’uunshee hafee iddoo namoonni qaamasaanii itti dhiqatan, itti bashannanan, kan dhukkubsatanis itti yaalaman taate. Abbootii Gadaafi Aadaa Irreeffannaa Oromoo Irreechi akaakuuwwan lama akka qabu irranatti eereera. Isaan keessaa inni tokko irreecha tulluuti. Oromoon Tuulamaa waggaa keessatti ala lama irreeffata, tokko birraa yoo ta’u, inni biroon ammoo arfaasaatti. Irreecha malkaa burqaa Finfinneerratti yoo raawwatamu, irreecha araarfannaa waaqaa jedhama. Irreechi arfaasaa ammoo tulluu ulfaarraati yoo godhamu tuulaamaaf irra caalaa ulfaan tulluu Cuqqaalaati. Abbootiin hirree biyya bulchaa turan irreecha hora Finfinnee qofa osoo hintaane irreecha tulluus dhorkaa turan. Bakka irreecha Oromoo kan Tulluu Cuqqaalaatti bataskaanatu ijaarame. Kana booda Mootiin Minilik II mana hidhaa Teediroos jalaa erga ba’ee booda, gara Shawaatti deebi’uun Oromoo firoominaafi soddoomaan makamee humna ofii cimsaa deeme. Kana keessaa mootii Walloo kan turte, Warqituun gargaarsa goteef waraanaa isheerra argateen Minilik II gara Shawaatti seenuun abbootii waraanaa akka Goobanaafi Caacaa Doobbee, Birruu Nagawoo argatee socho’uu waan eegaleef firootasaa birattis sodaatamuu eegalan.
Mootii Minilik II waranaafi duula guddaa Oromoo Tuulamaarratti erga gaggeessee booda saamicha walirraa hincinne gochaa malee aadaafi duudhaan Oromoo akka addaan citu godhe.
Gadaafi Irreechi akka hinraawwatamne dhorke. Wiituuwwan ajajaa waaranaa ijaarrachuu jalqabe. Naannoon qubattootaas dhawaataan magaalaa ta’uu eegalan. Magaalonni kunniin duraan wiirtuu waraanaa ta’uun tajaajilaa kan turan yoo ta’u, yeroo booda garuu teessoo mootummaa ta’aa dhufan. Gaazexaa Bariisaa Fulbaana 14/2013